معرفی زرشک :
درختچه ای خاردار به ارتفاع ۱ تا ۳ متر و دارای شاخه هایی شکننده است. ارتفاع بعضی نمونه های آن در محیط های مساعد به ۶ متر می رسد. گیاه یک پایه و گلهایش دو جنسی است یعنی هر گل هم اندامهای نر دارد و هم اندامهای ماده. گل زرشک مرکب است و از قطعات ۳ تایی تشکیل شده است، که در دو ردیف حلقوی قرار گرفته اند. پرچم های زرشک ۶ عدد هستند که در ۲ ردیف ۳ تایی قرار می گیرند. برگهایش چرمی و فاقد استمات یا منقد در سطح بالایی است این برگها در بعضی واریته ها صاف و در برخی دندانه دار است. بوته زرشک خاردار است و خارهای آن از تبدیل برگها بوجود آمده اند که در محل اتصال خارها به شاخه پهن تر می شوند. دارای انواع وحشی و پرورش یافته جهت مصرف مواد غذایی و انواع زینتی می باشد. انواع وحشی در دامنه های جنوبی وشمال البرز تا فیروزکوه تا ارنگه و طالقانه و میانه و عمارلوی گیلان در بلندیهای ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ متری انتشار دارند. نوع پرورش یافته و بی دانه آن در بیرجند وقاینات کاشته می شود. که جهت چاشنی خوراک استفاده میشود. نوع زینتی با گلهای زرد رنگ وجود دارد که میوه هایش به رنگ زرد هستند و معمولاً به صورت درختچه در پارکها کاشته می شود.
۱- Berberis crataegina جنگلی است و به صورت وحشی در دامنه های جنوبی البرز( از فیروزکوه تا ارنگه و طالقان و میانه بین ارتفاع ۱۰۰۰ تا ۲۸۰۰ متر انتشار دارد.) می روید درختچه ای است به بلندی یک متر، درازای خار آن تا ۳ سانتی متر هم می رسد.
۲- B. integerrima بلندیش تا ۳ متر هم می تواند برسد. بیشتر در شمال آذربایجان یعنی در اطراف خوی و قطور به صورت وحشی دیده می شود ولی در نواحی دیگر مثل منجیل تا زنجان اطراف کرج ( دره کرج، گچسر، ارنگه و شهر ستانک ،سیاه بیشه ، پل زنگوله) هم وجود دارد.
۳- B . orientalis در جنوب خراسان در باغها به صورت اهلی و به منظور بهره برداری کشاورزی کاشته می شود.
۴- B .vulgorisارتفاعش می تواند تا ۲٫۵ متر هم برسد و در شمال ایران و آذربایجان به صورت وحشی می روید.
نحوه آبیاری زرشک :
زرشک در برابر کم آبی تحمل پذیری خوبی دارد اما اگر به دنبال تولید زرشک های گوشتی و بزرگ هستید، به آبیاری آن توجه کنید. در کاشت زرشک آبیاری را هر ۱۰ تا ۱۲ روز یک بار انجام دهید. نوع شرایط آب و هوایی و خاک در زمان آبیاری دخیل می باشند.
گونه زرشک نیز در میزان آبیاری تاثیر گذار است. گونه ای زرشک در آرژانتین به ۱۲۰۰ تا ۳۰۰۰ میلی متر و گونه ای دیگر به ۱۵۰ تا ۲۷۰ میلی متر بارندگی نیاز دارد.
زرشک بدون هسته از نیاز آبی کمی برخوردار می باشد. همین موضوع باعث شده کاشت زرشک در نواحی از خراسان به عنوان یک تجارت دنبال شود.
کشاورزان در سال های خشکسالی نیز در طی تابستان سه بار آبیاری را انجام می دهند. اگر به دنبال محصول بیشتر هستید، باید آبیاری منظم را بعد از ریختن گلبرگ های گیاه تا یک یا دو هفته قبل از برداشت زرشک دنبال کنید.
این گیاه با مقاومت بالا نسبت به کم آبی شناخته می شود اما در سه یا چهار سال ابتدای زندگی هر ۷ تا ۸ روز نیاز به آبیاری دارد.
بعد از گذشت این زمان می توان بازه زمانی آبیاری را به ۱۲ تا ۱۵ روز موکول کرد. در بعضی از مناطق کوهستانی به دلیل برقراری شرایط مطلوب و قدرت ذخیره سازی خاک از کاشت زرشک به شکل دیم بهره مند می شوند.
کاشت زرشک در مناطق کوهستانی :
بسیاری از کشاورزان زرشک معتقدند اگر آبیاری این گیاه در زمان گلدهی انجام گیرد، منجر به ریزش گل ها می شود. البته این آبیاری باید به میزان اشباع شدن ریشه از آب برسد. عدم آبیاری در این هنگام فواید دیگری را نیز به همراه دارد. به عنوان مثال از رشد شاخه های جانبی در گیاه ممانعت می شود. رشد شاخه های اضافی رقابت بر سر مواد غذایی را به دنبال دارد.
گیاه زرشک به آب شور مقاوم بوده اما اگر این آب بیش از اندازه شور باشد، با تاثیر منفی بر روی رویش زرشک همراه خواهد بود.
بسیاری از کشاورزان تمایل دارند پرورش زرشک را در ارتفاعات تجربه کنند. ارتفاعات بیش از ۲۰۰۰ متر، شرایط مطلوبی را با زمستان های سرد و سخت برای رشد زرشک فراهم می کنند. به همین دلیل مناطق کوهپایه ای برای پرورش زرشک اهمیت دارند.
آب و هوای مورد نیاز زرشک :
زرشک به صورت وحشی در آب و هوای مرطوب و هوای خشک می روید ولی در آب و هوای خشک کویری رشد بهتر کرده و میوه زیادتر و خوشمزه تر می دهد البته در صورتیکه نیاز آبی آن بوسیله آبیاری برطرف شود نور آفتاب زیاد و گرمایی حدود ۳۵ درجه حتماً برایش لازم است .
خاک مورد نیاز برای رشد زرشک :
زرشک معمولاً خاکهای شنی- رسی و سبک را به خاکهای سنگین رسی ترجیح می دهد ولی قادر است حتی در زمینهای سنگلاخی هم زندگی کرده و محصول بدهد. در جنگلهای شمال ایران درختچه های زرشک در زمینهای رسی رشد کرده و مقدار نسبتاً ناچیز میوه های زرشک هسته دار محصول می دهند ( بیشتر جهت تهیه آب زرشک و یا رب زرشک استفاده می شود).ارتفاع درختچه در این نقاط هم به ندرت از ۵/۱ متر بلندتر می شود. زرشک در زمینهای اسیدی رشد کمی دارد و برعکس در زمینهای نسبتاً قلیایی هم رشد درختچه و هم محصولش خوب است بهترین PH برایش حدود ۷ تا ۸ است. لذا در زمینهای آهکی حاشیه های کویری در صورت وجود آب کافی برای آبیاری به خوبی رشد کرده و محصول می دهد.
روش های تکثیر زرشک :
این گیاه معمولا به وسیله پاجوش تکثیر می شود ، پاجوش های ۲ تا ۳ ساله که دارای ریشه کافی بوده و در حدود ۶۰ در ۶۰ طول دارند استفاده می شوند و بهترین زمان جداسازی آنها از گیاه اواخر آبان و اوایل آذر می باشد.
هر چند روش های دیگری مانند استفاده از بذر(برای تکثیر زرشک هسته دار) و قلمه زنی نیز برای تکثیر این گیاه وجود دارد.
روش تکثیر به وسیله پاجوش :
برای تکثیر زرشک با استفاده از این روش پاجوش های یک سال تا سه سال را انتخاب و از گیاه پایه جدا می نمایند. آن گاه پاجوش در مکان مناسبی کاشته می شود.
جداسازی پاجوش از ماه بهمن تا ماه فروردین قابل انجام بوده و این پاجوش ها مستقل باید در خاک مرطوب آرام بگیرند. مرحله تولیدی زرشک با نمایان شدن گل های زرد رنگ آن قابل پیگیری است.
پاجوش ها برای کاشت درخت زرشک از ریشه جدا می شوند. توجه داشته باشید که ریشه این گیاه به هوا حساسیت بالایی دارد. بنابراین باید بعد از جداسازی بلافاصله در خاک جای بگیرد. اگر گودال لازم برای تکثیر زرشک را آماده نکرده اید، پاجوش را در یک پلاستیک یا پارچه بپیچید و از در معرض هوا قرار گرفتن ریشه گیاه جلوگیری نمایید.
روش تکثیر به وسیله بذر :
زرشک هسته دار را می توان از طریق بذر کاشت. برای این کار از بذرهای بالغ و سالم استفاده می شود. بذرها به مدت ۲ ماه در مکانی با دمای ۵ درجه سانتی گراد ذخیره می گردند. بعد از گذشت ۲ ماه می توان کاشت زرشک را شروع کرد. از این زرشک برای تهیه نوشابه یا آب زرشک استفاده می شود و از نظر تجاری ارزشی ندارد.
روش تکثیر به وسیله خوابانیدن :
امکان گسترش گیاه زرشک به این روش نیز وجود دارد. برای این کار از شاخه های جوان یک الی دو ساله زرشک کمک می گیرند. این شاخه ها در فصل پاییز یا اسفند ماه خوابانیده می شود و پس از یک سال از جوانه هایشان نهال هایی به تدریج سر از خاک بیرون می آورند.این شاخه ها را پس از آنکه خوب رشد کرده و قوی شدند از گیاه مادر جدا کرده و در محل نهایی می کارند.
روش تکثیر به وسیله قلمه زدن :
اگر در اسفندماه قلمه بزنند، قلمه ها ریشه داده و رشد می‌کنند و سال بعد یا حداکثر 2 سال بعد قابل کاشت خواهند شد. قلمه‌زدن تنها در بعضی از انواع زینتی موفقیت‌آمیز است و 2 سال بعد نیز قابل انتقال است.
زمان و نحوه کاشت نهال زرشک :
برای کاشت زرشک ابتدا باید زمین را آماده کرد. برای آماده کردن زمین کودهای ضروری (شیمیایی- دامی) را به خاک اضافه نموده سپس شخم نیمه عمیق می‌زنند. آنگاه چاله ها را دراندازه 50 × 50 × 50 در سانتی متر حفر کرده و طبق روال کار یک مشت کود فسفره و ازته داخل هر چاله به طور یکنواخت هنگام خاک ریزی برای کاشت نهال با خاک مخلوط می کنند در بعضی از مناطق که سرمای زمستانی شدید دارند هنگام خاک ریزی مقداری کاه هم داخل چاله می‌ریزند تا ریشه‌های بسیار حساس به سرمای نهال، یخ نزنند.
بهترین زمان کاشت نهال زرشک اواخر آبان و اوایل آذر ماه است که موفقیت بیشتری را نیز به دنبال دارد. هرچه نهال ریشه بیشتری داشته باشد، احتمال سبز شدن آن بیشتر و درصد خطای کاشت، کمتر است. یکی از مواردی که به هنگام جداسازی و انتقال نهال بایستی به دقت رعایت گردد، این است که از صدمه دیدگی و در معرض هوا به ویژه در جریان باد قرار گرفتن ریشه ها، جدا خودداری شود. پس از آن نیز بلافاصله بایستی نهال ها کشت شده و فورا آبیاری گردد. نهال های درختچه زرشک معمولا به فواصل ۴×۴، ۵×۴ یا ۵×۵ متر از یکدیگر کشت می شوند. هرچند فواصلِ کمتر و بیشتر هم دیده شده که در صورت کشت به فواصل زیاد، در بین ردیف ها زعفران، یونجه، چغندر یا سیب زمینی و یا گیاهان دیگر نیز کاشته می شود. به نظر می رسد فاصله کاشت ۵×۴ متر (فاصله ردیف ها ۵ متر و فاصله نهال ها از یکدیگر در روی ردیف ۴ متر، یعنی تعداد ۵۰۰ درختچه در هکتار) مناسب تر می باشد.
در روش متداول کشت، زمین به صورت جوی و پشته ای درآمده و نهال ها در ته جوی کاشته می شوند. معمولا کاشت طوری انجام می گیرد که نهال ها در دو ردیف مجاور، نسبت به هم حالت زیگزاگ (سیستم کاشت مثلثی یا لوزی) داشته باشند. گاهی هم نهال ها در یک طرف جوی و بر روی پشته کشت می شوند. برای کاهش میزان خطای کاشت، بایستی مراقبت نمود که در سال اول جوی های آبیاری پر آب نشوند و از غرقاب کردن خودداری گردد. همچنین در خاک هایی که سله ایجاد می شود لازم است چند روز پس از کاشت، شکاف های ایجاد شده پر شوند. بر اساس تجربه، در خاک های سبک و شنی در صورت امکان بهتر است آبیاری در سال اول کاشت نهال با حجم آب کم در هر نوبت ولی به دفعات بیشتر (فواصل زمانی کوتاه تر) مثلا به صورت هفتگی و در خاک های سبک به هنگام شدت گرما حتی هر پنج روز یک بار انجام شود.
نحوه کود دهی زمین :
قبل از کاشتن نهال کود پوسیده حیوانی 70 تن در هکتار- کود ازته به صورت N حدود 100 کیلو در هکتار کود فسفره به صورت P2O5حدود 100 کیلو در هکتار- کود پتاس به صورت K2O حدود 50 کیلو در هکتار به خاک اضافه نمود که پس از اضافه‌کردن این کودها بر روی خاک با یک شخم عمیق کودها را به داخل خاک می‌فرستند تا در دسترس ریشه‌ها قرار گرفته و مورد استفاده آنها قرار گیرد. با وجود غنی بودن خاکهای ایران مرکزی از کود K2O باید هر سال کود پتاسی را به زمین داد چون زرشک و میوه‌هایش نیاز مبرمی به آن دارند در سالهای بعد هم هر ساله کودهای فوق الذکر به همین مقدار و نصف کود حیوانی را به باغ زرشک داده و تنها به کمک رتیواتور باید آنها را به داخل خاک می‌فرستاد.
کودهای معدنی را به صورت کودهای برگی در مواردی که آبیاری به وسیله باران مصنوعی انجام می‌گیرد نیز به بوته‌های زرشک می‌توان داد چون برگ‌های زرشک قادرند آب و مواد یا کودهای محلول در آب را هم جذب کنند. مشروط بر اینکه کمتر از یک درصد باشد غلظت‌های بیشتر از آن باعث سوخت برگها و در نتیجه از بین رفتن بوته‌ها می‌شوند. کودسبز در صورت وجود آب کافی و امکان آبیاری بسیار مفید بوده و مثل کود حیوانی قادر است که خواص فیزیکی خاک را بهتر کند.از جمله گیاهانی که برای کودسبز توصیه می‌شوند عبارتند از: شبدر برسیم ، انواع چغندرها و هر نوع گیاهی که تولید برگ را زیاد می‌کند، هستند.
نگهداری از درختچه ها بعد از کاشت :
بعد از کاشت نهال‌ها مراقبت‌های لازم را باید انجام داد و بهترین این مراقبت‌ها آبیاری در نقاط کم باران است که زمانی باید انجام گیرد که گیاه بدان نیاز دارد. پس از رشد کامل و در زمان بازدهی نیز همین موضوع باید با دقت رعایت شود تا گیاه بتواند قدرت بازدهی خود را بخوبی نشان دهد.
از دیگر مراقبت‌ها هرس و مبارزه با بیماریها و آفات می‌باشد.
هرس :
برای هرس زرشک در فواصل ماه های آبان تا بهمن دست به کار شوید.در هرس به بریدن شاخه های خشک شده و بیمار قناعت می شود با توجه به اینکه زرشک تنها روی شاخه‌های پارساله میوه می دهد و هر شاخه هم تنها یکبار در زندگی به میوه می‌نشیند تصور می‌رود که هنگام برداشت محصول بهتر است که شاخه‌های میوه دار را با میوه‌اش به وسیله قیچی باغبانی هرس کرد تا شاخه‌ای که از لحظه دادن محصول بی‌فایده روی درختچه باقیمانده و قسمتی از غذای شاخه‌هایی را که سال بعد باید محصول بدهند به سمت خودش جذب می‌کند، حذف شود و در نتیجه غذای بیشتری در اختیار شاخه‌های محصول دهنده سال بعد قرار گیرد تا بتواند در سال بعد محصول زیادتری بدهد.
بریدن پاجوشها از پای بوته‌ها به منظور ازدیاد درختچه‌ها نیز خود نوعی هرس است. هدف از هرس در سالهای نخست فرم دادن به درختچه است که معمولاً دارای چند تنه است. از سال چهارم به بعد که کم کم دوران باردهی بوته زرشک آغاز می شود آنرا معمولاً مثل سندان هرس می‌کنند به همین دلیل آنرا هرس سندانی می‌نامند چون از دور به شکل سندان است چنانچه هرس مرتب همه ساله و به طور صحیح انجام نگیرد مقدار محصول کاهش می‌یابد.
آفت ها و بیماری های زرشک :
بیماریها و آفات: آفات زرشک حشرات جونده و مکنده و همچینن قارچ‌ها هستند که به وسیله حشره کشها و قارچ کشها با آنها مبارزه میشود. بیماریهای و انگلهای مهم زرشک بقرار زیر است:
1- رنگ سیاه گندم PUCCHINIA GRAMINI را می‌توان نام برد لازم به ذکر است زرشک میزبان حد واسطی برای زنگ سیاه که یکی از بیماریهای صعب العلاج گندم است می‌باشد این قارچ یک دوره زندگی خود را روی زرشک می‌گذراند. لذا همیشه باید سعی کرد که محل زرشک کاری از مزارع گندم دور باشد تا اسپورهای قارچ بر روی بوته‌های گندم انتقال نیابند. بعضی از شرایط جوی مثل رطوبت و گرما نیز می توانند به این بیماری شدت دهند. رعایت تناوب زراعی از شدت بیماری در گندم می‌کاهد.
2- سفیدک سطحی زرشک
3- شته زرشک (یکی از مهمترین آفات)
4- پروانه انگشتری
5- مگس گیلاس
6- پروانه ابریشم باف ناجور
مهمترین آفت زرشک بی‌دانه در جنوب خراسان زنبور سرشاخه خوار است. این آفت بیشتر توسط پاجوش‌های آلوده گسترش می‌یابد. حشره ماده روی شاخه‌های سبز و نرم و پاجوش‌های نورسته تخم ریزی می‌کند. لاروها پس از خروج از تخم از شاخه‌ها تغذیه می‌کنند. پروانه برگ خوار، کنه دو نقطه‌ای، گوشخیزک و شپشک بنفش زیتون از زمره آفت‌های دیگر زرشک بی‌دانه اند.
عدم تغییر رنگ میوه، چروکیده و خشک شدن میوه، جارویی شدن، کتابی شدن شاخه‌ها، لکه‌لکه‌شدن پشت برگها و خشکی و زوال درختچه از زمره بیماریهای شایع در زرشک بی‌دانه است.
زمان برداشت و روش های برداشت زرشک :
نهال‌های زرشک در سن 3 تا 4 سالگی محصول دادنشان را شروع می‌کنند. بهترین زمان برداشت وقتی است که دانه های زرشک کاملاً یکنواخت قرمز شده باشند و این معمولاً اوایل پائیز است. برداشت آن با دست به دلیل وجود خارهای فراوان در بوته، دشوار است. آبان ماه معمولاً زمان برداشت محصول زرشک است در صورتیکه باران های پائیزی اجازه دهند هرچه دیرتر محصول را برداشت کنند بهتر است زیرا میوه شیرین تر و خوشمزه تر میشود. میوه نارس کمی گس است.
برداشت زرشک به دلیل نازکی پوست میوه و همچنین وجود خارهای فراوان و تراکم شاخه ها یکی از دشوارترین و پرهزینه ترین مراحل تولید زرشک است که در حال حاضر از روش خوشه چینی (چیدن خوشه ها با دست)، روش بریدن ضربه ای (برداشت بهوسیله ضربه زدن به شاخه ها)، روش شاخه بر (بریدن شاخه های حامل خوشه های میوه)، روش تلفیقی (تلفیقی از روش شاخه بر و ضربه ای) و سیستم برداشت مکانیکی استفاده می شود. فرآوری و بسته بندی زرشک بی دانه در بیشتر کشورها از زرشک در حد یک گیاه دارویی و زینتی استفاده میشود و میوه آن به عنوان یک محصول قابل فرآوری یا مصرف به دنیا معرفی نشده است. عمده‌ترین شکل تهیه و ارائه این محصول، زرشک خشک است که عمدتاً در جنوب خراسان تولید میشود.
نحوه خشک کردن زرشک :
در حال حاضر بخش اعظم میوه زرشک به صورت سنتی خشک میشود.
در دو روش برداشت خوشه‌ای و ضربه‌ای زرشک‌های جمع آوری شده درون کیسه یا کارتن های مقوایی و چوبی ریخته شده و به محل خشک‌کردن که معمولاً پشت‌بام‌های کاهگلی یا آسفالتی خانه هاست منتقل میشود. زرشک در شرایط مناسب در زیر آفتاب پاییزی طی ۱۵ ـ ۱۰ روز به رطوبت مطلوب رسیده و خشک میشود. در روش برداشت شاخه بر، شاخه ها به محل خشک کردن منتقل می‌شوند. برای خشک کردن شاخه ها ازمحل های سرپوشیده یا انبار استفاده میشود. این انبارها به داربست های چوبی ـ فلزی مجهز بوده که شاخه ها از آنها آویزان می‌شوند. میوه تازه زرشک بسیار حساس بوده و عمر انبارمانی چندانی ندارد.
دو عامل در خشک کردن میوه زرشک نقش اساسی دارد :
انتقال گرما از منبع حرارتی به میوه و انتقال آب یا بخار از درون میوه به سطح و دور کردن بخار از سطح میوه است. بهترین روش خشکانیدن زرشک استفاده از خشک کن های صنعتی متناسب با نوع میوه است. پس از خشکاندن بوجاری ثانویه که عبارت است از گرفتن اضافات همراه زرشک خشک شده مانند دم، کاه، شن، میوه های پوک و غیره انجام میشود. و سرانجام محصول نهایی درجه بندی و در بسته هایی از جنس پلاستیک های پلیمری بسته بندی و به بازار عرضه میشود.
زرشک در چهار سال اول محصول زیادی نمی‌دهد. از سال پنجم نخستین محصول نسبتاً اقتصادی آغاز میشود، در سال هفتم میانگین محصول زرشک به 2 تن در هکتار می‌رسد. با بالا رفتن سن درخت مقدار محصول درختچه‌های زرشک نیز زیادتر میشود. بیشترین اندازه باردهی آنها از چهارده سالگی شروع شده و تا 25 سالگی ادامه می‌یابد دوره بازدهی زرشک حداکثر تا 85 سالگی است. از هر 4 کیلو زرشک تازه یک کیلو زرشک خشک دست می‌آید. پس از چیدن زرشکها را روی پارچه ریخته و در آفتاب خشک کنند.
زرشک‌داریم ودنیا درکف ماست
زرشک هستُ ببینید این صف ماست
زرشک را مفت حالامی فروشیم
به این‌ارزانیش اندرخروشیم
زبس داریم زرشک ناب واعلاء
مهم‌نیست قیمتش پایین وبالا
چنان باغ پدرجان هست آباد
نوشته بردرش دزدیدن آزاد
خیال بیش وکم هرگز نداریم
فدای سردلال بی خیالیم
اگر‌تالاروکارگاهی نداریم
ولی یک خرمن از کاه گل که داریم
اگر پشتوانه از دولت نداریم
زرشک خرهای بی سردل که داریم
خیالی نیست اگر محصول پارسال
چکش راپاس نکردآقا ی دلال
ندارد رنج و زحمت چون زرشکم
خودش سبزگشته ومن‌که نکشتم
نمی خواد فکر من باشید وکارم
به تُجارمی دهم من مفت مالم
زپولش نصف پول کارگرها
وباقی نوش جان گل پسرها
زرشک بسیار دارم غم ندارم
به فکر من نباشی جون کاکا
که من هیچ مشکلی اصلاندارم
مرا یارانه چون هر ماه دادند
زچاله آدرس این چاه دادند
چنان از بیست برج دل بی قرارم
که روز بیست وهفت یارانه دارم
مثال کهنه معتادان دل خون
چوواریز گشت تاخیر من خمارم
چه غم‌دارم زرشک بسیار دارم
ویک یارانهٔ پر بار دارم
عیال و بچه ها بی درد وغصه
کسی از حال این بدبخت نپرسه
